Thế giới là việc cân bằng sâu. Từng thứ một đều được cân bằng thường xuyên; không thể có mất cân bằng. Thế thì cách chữa là gì? Chỉ có một cách chữa theo Lão Tử, và đó là thấy cái đối lập trong đối thể của việc tìm kiếm của chúng ta. Khi bạn tìm vinh và khen, nhớ rằng bạn đang tìm nhục và chê nữa. Khi bạn có tính hám lợi, nhớ rằng bạn đang làm cho việc sợ dâng lên nữa. Khi bạn đi tìm yêu, nhớ rằng bạn đã gieo hạt mầm của ghét nữa. Khi bạn bám lấy sống bằng cả hai tay, biết rằng bạn đang bám vào chết nữa. Nhìn cái đối lập là lời kinh nền tảng của Lão Tử. Ông ấy nói, “Ý thức về cái đối lập mọi khoảnh khắc.” Cả hai bên phải được thấy và không chỉ một bên. Sống được tạo thành từ các cặp đối lập. Thấy cái đối lập cho đúng.
Làm sao người ta có thể thoát khỏi cái đối lập? Người chọn cái này thì cũng chọn cái kia. Người muốn thoát khỏi cả hai phải không chọn cái nào.
Vua của đất nước này đã muốn Lão Tử làm thừa tướng cho ông ta. Lão Tử chạy trốn từ làng này sang làng khác để tránh né người của vua, người đi tìm ông ấy. Khi họ tới một làng, họ nhận được tin ông ấy đã rời đi sang làng khác. Nhà vua phân vân. Ở đây ông ta hăm hở ban cho Lão Tử vinh dự cao nhất của đất nước, và người này lại chạy xa khỏi ông ta! Ông ta phái một sứ giả đặc biệt tới Lão Tử để bảo ông ấy đừng chạy xa khỏi ông ta và rằng ông ấy nên nói lí do tại sao ông ấy đã từ chối vinh dự lớn mà ông ta đã ban cho ông ấy. Lão Tử gửi lời đáp với thông điệp nói, “Ta không chạy xa khỏi cái vinh bệ hạ muốn ban tặng cho ta, nhưng chạy xa cái nhục lẩn khuất đằng sau nó.”
Nhưng chúng ta không thể thấy được cái đối lập. Thấy cái đối lập là trí huệ. Không chỉ có một hướng tới một chỗ; có nhiều hướng. Cái đối lập bao giờ cũng hiện diện. Nếu một người điều chỉnh cuộc sống của mình để cho người đó thấy cái đối lập đằng sau mọi thứ, ham muốn của người đó sẽ phai mờ, biến mất. Cái gọi là thầy giáo bao giờ cũng hô hào chúng ta lảng tránh ham muốn, từ bỏ thèm muốn về ham muốn. Lời kinh này của Lão Tử là rất rất sâu. Ông ấy không bảo chúng ta từ bỏ ham muốn. Ông ấy nói, “Nhìn rõ cái đối lập ở sau ham muốn. Thế thì ham muốn sẽ rơi rụng đi theo cách riêng của nó.”
Nếu tôi thực sự bắt đầu quan niệm rằng làm bạn là làm thù – khi việc hiểu này bừng lên rõ ràng bên trong tôi và không chỉ là quan niệm trên bề mặt của tâm trí, khi hiểu biết này đi sâu xuống bên trong con người tôi, tôi sẽ không làm bạn. Một sự kiện thú vị nên được xét tới tại điểm này. Làm bạn là ở trong tay tôi, nhưng không làm ra kẻ thù không ở trong tay tôi. Nếu tôi lấy bước thứ nhất, bước thứ hai không ở trong kiểm soát của tôi.
Tất cả chúng ta đều lấy bước thứ nhất, nhưng hi vọng bước thứ hai không tới trong hành động. Nhưng điều này không ở trong tay chúng ta. Tôi muốn thành công. Tôi không cần muốn. Chừng nấy đó đã ở trong tay tôi rồi. Nhưng thất bại không ở trong tay tôi. Tôi ham muốn tôn kính. Cái đó ở trong bàn tay tôi. Nhưng cái đối lập của nó không ở trong kiểm soát của tôi.
Phật đã làm một phát biểu đáng quan tâm. Ông ấy nói, “Không lo nghĩ về chết. Thay vì thế, cố thoát khỏi sinh. Một khi ông đã nhận sinh, chết không ở trong tay ông.”
Một brahmin tới Phật và nói, “Làm sao tôi có thể thoát được vòng sinh tử?”
Phật đáp, “Bỏ chết lại cho chết. Ông giải thoát bản thân ông khỏi chỉ sống.”
Nói chung, chúng ta hỏi câu hỏi này. “Chết không ở trong bàn tay của chúng tôi,” bạn không thể thoát được nó. Nhưng sinh là ở trong tay bạn; bạn có thể thoát được sinh. Và nếu không có sinh, không có cách nào để chết. Sinh phải dẫn tới chết. Cho nên Phật bảo người tìm kiếm tìm kết thúc cho sinh. Tìm ra xem tại sao sinh xảy ra!
Người này đã không hiểu. Khi ông ta hỏi được giải thoát khỏi vòng sinh tử, và chết, ông ta đã không nghĩ tới sinh trong tâm trí. Chính là ông ta muốn trốn khỏi chết. Ông ta sợ chết. Điều này là tự nhiên vì ông ta đã là người già. Ông ta muốn việc sinh mà sẽ không có chết. Ông ta muốn tự do khỏi chết.
Tất cả chúng ta đều nghĩ theo cách này. Mọi người tới và hỏi tôi “Làm sao chúng tôi có thể được tự do khỏi đau và khổ?” Chúng ta không thể là vậy được, chừng nào chúng ta chưa muốn tự do khỏi sướng. Sướng là chọn lựa của chúng ta và buồn là kết quả.
Sướng là trong tay bạn. Buồn không phải là vậy. Cứ dường như tôi đã nói rằng tôi sẽ chạy nhưng cái bóng của tôi phải không chạy đằng sau tôi. Thế rồi, tôi quay xung quanh và hỏi phương thuốc để gạt bỏ cái bóng của tôi. Chạy hay không chạy là ở trong tay tôi, nhưng chạy hay không chạy của cái bóng không ở trong tay tôi. Nếu tôi không chạy, cái bóng sẽ không chạy; nếu tôi chạy, cái bóng cũng sẽ chạy. Buồn là cái bóng; sướng là chọn lựa của tôi. Kính trọng là chọn lựa của tôi; sỉ nhục là kết quả, cái bóng. Tất cả chúng ta đều muốn trốn khỏi kết quả. Chúng ta gieo hạt mầm, bón phân, nước cho nó và cố để xem cây không mọc lên. Chúng ta nuôi dưỡng cây, nhưng sâu bên trong chúng ta không muốn nó đâm chồi. Chúng ta gieo sướng, nhưng buồn là kết quả của sướng. Không may những điều này chúng ta không thể thấy cùng lúc. Người thấy chúng cùng lúc, là người tôn giáo.
Người tôn giáo, theo tôi, là người đi tìm hai mặt của cặp đối lập. Thế thì hạnh phúc và bất hạnh trở thành hai cực của cùng một thứ; chê và khen trở thành hai cực của cùng một thứ. Nhớ, ngay khi tôi bắt đầu nhìn theo cách này, tôi lập tức biết điều tôi nên làm và điều tôi không nên làm; tôi nên đi bao xa vào các trường hợp đặc biệt và tôi không nên đi bao xa. Tôi đứng với cung và tên trong tay. Chừng nào tên còn chưa rời khỏi cung, nó ở trong kiểm soát của tôi. Một khi nó rời khỏi cung, nó không còn ở trong tay tôi.
Lời hình thành và mạnh lên bên trong tôi. Chừng nào tôi còn chưa nói nó ra, tôi là người chủ của nó. Một khi nó rời khỏi môi tôi, tôi không còn là người chủ của nó. Bước đầu tiên của hạnh phúc, nhận ra hay quyền năng, là bước chọn lựa. Bước khác đi theo sau thường xuyên; nó không thể bị tránh.
Lão Tử nói, “Cái gì xảy ra nếu cả hai phía trở thành thấy được? Cái gì sẽ là kết quả?” Khi cả hai phía trở thành thấy được đồng thời, khi chúng dường như chỉ là một, mọi ham muốn biến mất khỏi cuộc sống của chúng ta. Không có người cố ý chọn lựa buồn.
Nhưng người là sinh linh kì lạ. Người không dừng lại để đắn đo rằng mọi người đều ao ước hạnh phúc, nhưng tất cả mọi người đều bất hạnh. Không người nào có thể đặt tay mình lên tim và nói rằng người đó hạnh phúc. Nếu điều này là vậy, nhất định có sai lầm nền tảng ở đâu đó. Và sai lầm này không phải là công việc một người mà của mọi người. Đó là lí do tại sao nó không thể được thấy. Sai lầm này chỉ là điều này: không ai muốn bất hạnh, mọi người đều muốn hạnh phúc. Họ chọn là hạnh phúc và được thưởng bằng buồn. Họ chạy để giành lấy hạnh phúc và mọi thứ họ giành được là bất hạnh. Người muốn tránh buồn sẽ phải giữ tránh xa khỏi vui nữa. Một mình điều này là hệ thống tu luyện.
Khó mà học tránh xa khỏi hạnh phúc, nhưng điều đó là không khó như trải qua bất hạnh. Khi ai đó chào tôi trên phố, tôi phải trở nên tỉnh táo. Tôi phải được chuẩn bị nghe chửi hay mắng nữa. Nếu tôi có thể nghe tiếng vọng của cái đối lập trong việc chào của người này, thế thì tôi sẽ an toàn. Không nhất thiết là chửi sẽ theo gót của chào, nhưng ngay cả nếu nó có đi theo, nó sẽ không có nghĩa với tôi. Nó sẽ không tạo ra khác biệt gì bên trong tôi. Thế thì cả hai hành động này sẽ dường như là các hành động đơn thuần. Chúng sẽ thuộc vào người khác. Tôi sẽ không quan tâm tới chúng. Và nếu tôi không thiết lập bất kì kết nối nào với chúng, tôi là tự do (mukta).
Ở đây Lão Tử đang thảo luận với sự sâu lắng lớn lao về những mối ràng buộc làm mù người ta. Nếu tôi thấy sướng và buồn, sỉ nhục và yêu mến, khen và chê, như một phần của một quá trình, nếu tôi có thoáng nhìn về tính một của sinh và tử, thế thì những ham muốn chạy hướng tới thế giới trần tục sẽ mất đi sức mạnh của chúng để thúc đẩy tôi.
Alice vào Xứ xở thần tiên. Nữ hoàng đứng cạnh Alice, người đang ngồi dưới cây. Chắc sẽ là sai mà nói bà ấy đứng, vì bà ấy và Alice cả hai đã chạy. Họ đã chạy trong nhiều giờ. Thế rồi Alice nhìn lên. Cô bé thấy cây như nó vậy. Nữ hoàng và cô bé cũng ở chỗ họ đã ở. Họ đã không di chuyển một li, và vậy mà họ đã mệt và vã mồ hôi. Alice nói với nữ hoàng, “Đất của nữ hoàng thật kì quặc! Chúng ta đã chạy cả ngày và chúng ta chẳng đi tới đâu. Cây vẫn ở chỗ nó đã ở; nữ hoàng và tôi ở cùng một chỗ!”
Nữ hoàng đáp, “Đó là vì chúng ta đã chạy mà chúng ta vẫn không ở đâu cả. Tưởng tượng xem cái gì sẽ có nếu chúng mà đã không chạy?”
Chúng ta nữa, theo cách thức như vậy, chạy mọi kiếp và thấy bản thân chúng ta vẫn ở đằng sau chỗ chúng ta đang ở. Cùng câu hỏi này tới với tâm trí chúng ta. Mặc cho mọi việc chạy của chúng ta, chúng ta vẫn ở chỗ chúng ta đã ở. Nếu như chúng ta đã không chạy chút nào điều đó chắc đã là nhục làm sao. Chúng ta cố gắng vất vả thế vì danh vọng và kính trọng, và mọi điều chúng ta thu được là chửi và mắng. Nếu như chúng ta đã không cố để được thừa nhận, hoàn cảnh khó khăn của chúng ta sẽ là gì? Chúng ta đã cố gắng vất vả thế để kiếm của cải, và vậy mà nghèo nàn vẫn còn. Giá mà chúng ta không phấn đấu chút nào, chúng ta chắc đã ở trong địa ngục. Tuy nhiên, nếu Alice mà hỏi Lão Tử, ông ấy chắc đã nói, “Không chạy. Dừng lại và nhìn! Nếu cháu thấy bản thân cháu ở chỗ cháu đã ở sau nhiều việc chạy thế, cháu nên dừng lại và nhìn.”
Chỉ có hai kiểu logic trên thế giới này. Một kiểu là kiểu của nữ hoàng đã cho Alice. Đây là logic của thông minh bình thường, điều bao giờ cũng nói rằng nhiều lao động thế đã được làm và mọi thứ đã được đạt tới là vài viên sỏi. “Nếu mình đã không làm nỗ lực, hoàn cảnh khó khăn của mình chắc thậm chí còn đáng thương hơn.” Logic kia là logic của Phật, Mahavira và Lão Tử. Họ nói, “Dừng lại và nhìn. Không chạy.”
Alice lại hỏi nữ hoàng, “Thế thì cái gì cần được làm để đi xa khỏi cây này?”
Câu trả lời của nữ hoàng là đáng chú ý. “Nếu cháu chạy với mọi sức mạnh của mình, cháu sẽ có khả năng đứng ở nơi cháu đang ở,” bà ấy nói, “nhưng nếu cháu muốn đi xa hơn cây này, cháu sẽ phải chạy với sức mạnh gấp đôi.” Nhưng sức mạnh gấp đôi này tới từ đâu? Điều đó là ngớ ngẩn; nó không có nghĩa chút nào. Gấp đôi sức mạnh không được cần chút nào. Nếu mọi sức mạnh của bạn không đưa bạn đi được xa hơn một li từ nơi bạn ở, cái có sẵn nào sẽ làm gấp đôi sức mạnh? Nhưng lập luận này hấp dẫn với Alice. Cô bé quyết định chạy nhanh gấp đôi.
Chúng ta cũng có xu hướng nghĩ theo cách này. Khi chúng ta tìm vinh trong cuộc sống và không có được nó, chúng ta gấp đôi nỗ lực của mình lên. Khi chúng ta ham muốn danh trong cuộc sống và nó không tới trên đường của chúng ta, chúng ta cảm thấy rằng có lẽ chúng ta đã không cố gắng đủ. Nhưng nhớ, bạn càng đưa nhiều cố gắng vào để có được danh, càng nhiều nhục sẽ là phần thưởng. Chúng ta càng phấn đấu nhiều vì quyền lực, nhục và chửi lại càng lớn hơn, vì sự sống là việc cân bằng giữa những cái đối lập.
Thế thì chúng ta định làm gì? Chúng ta nên đứng ở chỗ chúng ta đang ở không? Chúng ta có nên dừng chạy không? Lão Tử không bảo chúng ta dừng lại. Đây là phát biểu khá tinh tế. Theo ông ấy, nếu chúng ta dừng chạy điều đó sẽ vẫn có nghĩa là chúng ta đã dừng với đích nào đó trong cái nhìn. Nếu chúng ta dừng, điều đó có thể cứu bản thân chúng ta khỏi bị chửi, khỏi bị phỉ báng, khỏi bị thất bại. Tham về vinh, danh, thành công, của cải và sự bất tử sẽ vẫn còn như nó đã vậy. Lão Tử nói, “Ta không khuyên ông dừng lại. Ta chỉ đề nghị ông nhận ra cái vô tích sự của việc chạy.” Thế thì, khi bạn thấy sự vô ích của nỗ lực của bạn, tự bản thân bạn sẽ dừng. Không nỗ lực nào được yêu cầu.
Khi Phật được hỏi, “Chúng tôi có đạt tới an bình không nếu chúng tôi tránh xa ham muốn?” Ông ấy chắc sẽ đáp, “Đây cũng là ham muốn. Nó là ham muốn mới. Ta không yêu cầu ông từ bỏ ham muốn. Ta yêu cầu ông hiểu ham muốn của ông vì nếu ông hiểu chúng, ông sẽ không ham muốn chúng. Thế thì ông sẽ không hỏi câu hỏi này. An bình này mà ông ham muốn trở thành chủ đề cho ham muốn của ông. Cái còn lại khi mọi ham muốn chết đi là an bình, thanh thản. Khi mọi truy tìm hạnh phúc kết thúc, cái còn lại là phúc lạc.”
Lời kinh này của Lão Tử là vô giá. Để luyện tập theo lời kinh này, không hệ thống tu luyện đặc biệt nào được yêu cầu, cũng không cần bất kì nghi lễ hay hành lễ nào. Bạn có thể luyện theo lời kinh này trong khi trải qua các hoạt động thường ngày của bạn. Chỉ phải nhớ: nếu bạn không lấy bước thứ nhất, bạn không thể lấy bước thứ hai. Tỉnh táo khi bạn lấy bước thứ nhất và bạn không cần lo nghĩ về bước thứ hai. Tìm bản thân bạn ở bên trong; nhìn nơi bạn đang đi trước khi bạn lấy bước thứ nhất. Đứa trẻ được sinh ra trong nhà Trang Tử. Trang Tử là đệ tử của Lão Tử. Khi mọi người tới chúc mừng ông ấy về việc sinh con trai, họ thấy ông ấy đang ngồi trên bậu cửa, đấm ngực và rền rĩ to. Khi họ hỏi ông ấy lí do ông ấy nói, “Thầy tôi đã dạy tôi phải thận trọng ở bước thứ nhất. Tôi đã thấy chết trong sinh. Do đó, tôi khóc.”
Thế rồi, khi vợ ông ấy chết vài năm sau, nhà vua tới chia buồn với ông ấy. Ông ta thấy ông ấy đang ngồi dưới cây, hát bài hát. Nhà vua bị choáng, “Ông đang làm cái gì vậy, Trang Tử? Ông không cảm thấy buồn thì cũng được, nhưng đây không phải là lúc hát ca và vui vẻ!”
Trang Tử đáp, “Có một lần tôi đã thấy chết trong sinh. Lần này, tôi đã chứng kiến sinh trong chết.”
Nếu chúng ta bắt đầu nhìn kinh này theo nhiều mặt của sự sống, chúng ta sẽ dần thấy rằng nhiều thứ đã rơi rụng đi khỏi chúng ta, không có bất kì nỗ lực nào về phần chúng ta. Chúng ta đã không làm gì để gạt bỏ khỏi bản thân chúng ta những thứ không bản chất, và vậy mà chúng đã rời ra. Và một ngày nào đó, đột nhiên, người ta nhận ra rằng mình không còn trong cuộc đua nữa. Người đó khám phá ra, dường như bởi tình cờ, rằng bản ngã bên trong người đó mà đã tồn tại dựa trên sự nâng đỡ của người khác, đã sụp đổ và tan rã. Ngay khi bản ngã bị triệt tiêu người đó bắt đầu trải nghiệm cái là sự tồn tại đích thực, chính cái ngã (atman) của người ta.
Từ “Con đường Đạo”, T.3, Ch.8, Hai mặt của cùng đồng tiền: vinh và nhục, tham và sợ
