Biết ba khó khăn.
Có ba điều khó trong việc trở nên nhận biết. Những điều này là rất bản chất cần hiểu cho từng người tìm kiếm. Thực ra mọi người đều trở nên nhận biết, nhưng chỉ khi hành động được kết thúc. Bạn đã giận – bạn tát vợ bạn hay bạn ném gối vào chồng bạn. Về sau khi nhiệt nguội đi, khoảnh khắc này đã trôi qua, bạn trở nên nhận biết. Nhưng bây giờ điều đó là vô dụng, bây giờ không cái gì có thể được làm. Cái đã được làm không thể được hoàn tác; quá trễ rồi.
Ba điều, Atisha nói, là cần được nhớ. Một là trở nên nhận biết khi hành động đang xảy ra. Đó là khó thứ nhất cho người muốn trở nên nhận biết – trở nên nhận biết trong bản thân hành động.
Giận có đó như khói bên trong bạn. Trở nên nhận biết trong chính sự dầy đặc của nó, đó là khó thứ nhất, nhưng điều đó không phải là không thể được. Chỉ chút ít nỗ lực và bạn sẽ có khả năng bắt giữ nó. Lúc bắt đầu bạn sẽ thấy, bạn trở nên nhận biết khi giận đã qua đi và mọi thứ đã nguội đi – bạn trở nên nhận biết sau mười lăm phút. Cố lên – bạn sẽ trở nên nhận biết sau năm phút. Cố thêm chút nữa – bạn sẽ trở nên nhận biết ngay sau một phút. Cố thêm chút nữa, và bạn sẽ trở nên nhận biết ngay khi giận bay hơi. Thử thêm chút nữa, và bạn sẽ trở nên nhận biết đích xác ở giữa nó. Và đó là bước đầu tiên: nhận biết trong hành động.
Thế rồi bước thứ hai, điều thậm chí còn khó hơn vì bây giờ bạn đang đi vào trong nước sâu hơn. Bước thứ hai, hay khó thứ hai, Atisha gọi nó vậy, là nhớ trước hành động: khi hành động còn chưa xảy ra nhưng nó vẫn là ý nghĩ trong bạn; nó còn chưa được thực tại hoá nhưng nó đã trở thành ý nghĩ trong tâm trí bạn. Nó có đó, về tiềm năng có đó như hạt mầm; nó có thể trở thành hành động vào bất kì khoảnh khắc nào.
Bây giờ bạn sẽ cần nhận biết tinh tế hơn chút nữa. Hành động là thô – bạn đánh người đàn bà. Bạn có thể trở nên nhận biết khi bạn đang đánh, nhưng ý tưởng về đánh là tinh tế hơn nhiều. Hàng nghìn ý tưởng liên tục đi qua trong tâm trí – ai lưu ý về chúng? Chúng tiếp diễn mãi; lưu thông liên tục. Phần lớn những ý tưởng đó không bao giờ trở thành hành động.
Đây là khác biệt giữa tội lỗi và tội ác. Tội ác là khi cái gì đó trở thành hành động. Không luật pháp nào có thể trừng phạt bạn vì một ý nghĩ. Bạn có thể nghĩ về giết ai đó nhưng không luật pháp nào có thể trừng phạt bạn. Bạn có thể tận hưởng, bạn có thể mơ, nhưng bạn không ở dưới luật pháp chừng nào bạn chưa hành động, chừng nào bạn chưa làm cái gì đó và ý nghĩ này được biến đổi trong thực tại; thế thì nó trở thành tội ác.
Nhưng tôn giáo đi sâu hơn. Nó nói khi bạn nghĩ, đó là đã tội lỗi rồi. Dù bạn hiện thực nó hay không cũng không thành vấn đề – bạn đã phạm nó trong thế giới bên trong của bạn và bạn bị ảnh hưởng bởi nó, bạn bị nhiễm bẩn bởi nó, bạn bị nhơ nhuốc bởi nó.
Khó thứ hai, Atisha nói, là bắt giữ khi ý nghĩ đang nảy sinh trong bạn. Điều đó có thể được làm, nhưng điều đó có thể được làm chỉ khi bạn đã vượt qua rào chắn thứ nhất, vì ý nghĩ là không dày đặc thế. Nhưng dầu vậy nó vẫn là đủ dày đặc để được thấy; bạn chỉ phải luyện tập một chút ít. Ngồi im lặng, chỉ quan sát ý nghĩ của bạn. Chỉ thấy mọi sắc thái của ý nghĩ – cách nó nảy sinh, cách nó lấy hình thể, cách nó vẫn còn lại, ở lại, và thế rồi cách nó rời khỏi bạn. Nó trở thành khách và thế rồi khi thời gian tới nó rời khỏi bạn. Và nhiều ý nghĩ tới và đi; bạn là người chủ nơi nhiều ý nghĩ tới và đi. Chỉ quan sát.
Đừng cố từ chính lúc bắt đầu với những ý nghĩ khó khăn, cố với các ý nghĩ đơn giản thôi. Điều đó sẽ làm cho việc đó dễ dàng hơn, vì quá trình là như nhau. Chỉ ngồi trong vườn, nhắm mắt lại và nhìn bất kì ý nghĩ nào đi qua – và chúng bao giờ cũng đi qua. Chó sủa trong vùng lân cận, và ngay lập tức một quá trình ý nghĩ bắt đầu trong bạn. Bạn đột nhiên nhớ tới con chó bạn có từ thời thơ ấu và bạn đã yêu con chó đó làm sao, và thế rồi con chó này chết, và bạn đã khổ làm sao.
Thế rồi ý nghĩ về chết, và con chó bị quên đi và bạn nhớ tới cái chết của mẹ bạn. Và với ý tưởng về người mẹ đột nhiên bạn nhớ tới bố bạn. Và mọi sự cứ tiếp diễn mãi. Toàn thể sự việc được lẩy cò bởi con chó ngu mà nó thậm chí chẳng nhận biết rằng bạn đang ngồi trong vườn, nó đơn giản sủa vì nó chẳng biết cái gì khác để giữ cho bản thân nó được bận rộn. Việc sủa của nó không là gì ngoài cuộc vận động chính trị – chính trị của nó, chính trị quyền lực.
Đó là lí do tại sao chó rất chống lại các đồng phục. Cảnh sát, bưu tá, sannyasin – và chó rất giận. Chúng không chịu được các đồng phục. Làm sao bạn dám bước đi trong đồng phục, cố chi phối chúng? Chúng giận với cảnh sát và những người như vậy.
Nó không nhận biết về bạn, nó đã không sủa đặc biệt vì bạn, nhưng một chuỗi đã được lẩy cò. Quan sát những chuỗi đơn giản này, và thế rồi dần dần, dần dần thử chúng với những thứ có bao hàm cảm xúc nữa. Bạn giận, bạn tham, bạn ghen – chỉ bắt giữ bản thân bạn ở giữa của ý nghĩ này. Đó là khó khăn thứ hai.
Và khó thứ ba là bắt giữ quá trình này, cái chung cuộc làm nảy sinh kết quả trong hành động, trước khi nó trở thành ý nghĩ. Đó là điều khó nhất; ngay bây giờ bạn thậm chí không thể quan niệm được nó. Trước khi bất kì cái gì trở thành ý nghĩ, nó là việc cảm. Đây là ba điều: việc cảm tới đầu tiên, thế rồi ý nghĩ tới, thế rồi hành động tới. Bạn có thể không nhận biết chút nào rằng từng ý nghĩ đều được tạo ra bởi việc cảm nào đó. Nếu việc cảm không có đó, ý nghĩ sẽ không tới. Việc cảm trở nên được thực tại hoá trong ý nghĩ, ý nghĩ trở nên được thực tại hoá trong hành động.
Bây giờ bạn phải làm điều gần như không thể được – bắt giữ việc cảm nào đó. Đôi khi bạn đã không quan sát sao? Bạn không thực sự biết tại sao bạn cảm thấy hơi chút bị rối; không có ý nghĩ thực mà có thể bị bắt giữ như nguyên nhân, nhưng bạn bị rối, bạn cảm thấy bị rối. Cái gì đó đang sẵn sàng ngầm bên dưới, việc cảm nào đó đã thu thập lực. Đôi khi bạn cảm thấy buồn. Không có lí do để cảm thấy buồn, và không có ý nghĩ để khơi nó ra; dầu vậy buồn có đó, việc cảm chung chung. Điều đó ngụ ý việc cảm đang cố ngoi lên đất, hạt mầm của việc cảm đang đâm lá của nó ra khỏi đất.
Nếu bạn có khả năng trở nên nhận biết về ý nghĩ này, thế thì sớm hay muộn bạn sẽ trở nên nhận biết về sắc thái tinh tế của việc cảm. Đây là ba khó khăn.
Atisha nói:
Biết ba khó khăn.
Và nếu bạn có thể làm ba điều này, đột nhiên bạn sẽ rơi vào trong thâm tâm sâu nhất của con người bạn.
Hành động là xa nhất khỏi con người, thế rồi tới ý nghĩ, thế rồi tới việc cảm. Và đằng sau việc cảm, ẩn ngay đằng sau việc cảm, là hiện hữu của bạn. Hiện hữu đó là vũ trụ. Hiện hữu đó là mục đích của mọi thiền nhân, mục đích của mọi người cầu nguyện – gọi nó là Thượng đế, atman, cái ngã, vô ngã, bất kì cái gì bạn muốn gọi nó, nhưng đây là mục đích. Và ba rào chắn này phải được vượt qua. Ba rào chắn này giống như ba vòng tròn đồng tâm quanh trung tâm của sự hiện hữu.
Từ “Sách về Trí huệ”, T.2, Ch.17
