Quan sát ý nghĩ
Phật Gautam, người sáng lập của Thiền, người sáng lập của mọi kĩ thuật thiền lớn trên thế giới, định nghĩa nó trong một từ. Ai đó đã hỏi ông ấy một ngày nào đó, ‘Thưa Bhagwan, thiền là gì? Nó tất cả là về cái gì?’ Và Phật Gautam đã nói một lời duy nhất, ông ấy nói: Dừng lại! Đó đã là định nghĩa của ông ấy về thiền. Ông ấy nói, ‘Nếu nó dừng lại, nó là thiền.’ Câu đầy đủ là: ‘Tâm trí điên không dừng lại. Nếu nó dừng lại, đó là thiền.’
‘Tâm trí điên không dừng lại. Nếu nó dừng lại, đó là thiền.’ Thiền là trạng thái của nhận biết vô ý nghĩ: Thiền là trạng thái của nhận biết vô xúc cảm, vô ủy mị, vô suy nghĩ. Khi bạn đơn giản nhận biết, khi bạn trở thành cây cột trụ nhận biết. Khi bạn đơn giản được thức tỉnh, tỉnh táo, chăm chú. Khi bạn chỉ là nhận biết thuần khiết.
Làm sao đi vào trong nó? Thiền nhân có một từ đặc biệt cho việc đi vào này, họ gọi nó là thoại đầu (hua t’ou). Từ Trung Quốc này ngụ ý trước ý nghĩ, hay trước lời. Tâm trí, trước khi nó bị khuấy động bởi một ý nghĩ, được gọi là thoại đầu. Giữa hai ý nghĩ có một kẽ hở, kẽ hở đó được gọi là thoại đầu.
Quan sát. Một ý nghĩ trôi qua trên màn ảnh của tâm trí bạn — trên màn ảnh ra đa của tâm trí bạn một ý nghĩ trôi qua như một đám mây. Đầu tiên nó là lờ mờ — nó đang tới, nó đang tới — thế rồi nó đột nhiên có đó trên màn ảnh. Thế rồi nó chuyển đi, thế rồi nó đi ra ngoài màn ảnh, nó lại trở thành lờ mờ và biến mất… ý nghĩ khác tới. Giữa hai ý nghĩ này có kẽ hở — trong một khoảnh khắc hay một phần giây màn ảnh không có ý nghĩ nào.
Trạng thái đó của vô ý nghĩ thuần khiết được gọi là thoại đầu — trước lời, trước ý nghĩ, trước khi tâm trí bị khuấy động. Vì chúng ta không tỉnh táo bên trong, đó là lí do tại sao chúng ta liên tục bỏ lỡ nó — bằng không thiền đang xảy ra từng khoảnh khắc. Bạn chỉ phải nhìn thấy nó đang xảy ra, bạn chỉ phải trở nên nhận biết bạn bao giờ cũng đang mang kho báu nào bên trong bạn. Không phải là việc thiền phải được mang tới từ đâu đó khác. Thiền có đó, hạt mầm có đó. Bạn chỉ phải nhận ra nó, nuôi dưỡng nó, chăm nom nó, và nó bắt đầu phát triển.
Khoảng hở giữa hai ý nghĩ là thoại đầu. Và đó là cánh cửa đi vào trong thiền. Thoại đầu — từ này với nghĩa theo từng từ là ‘đầu lời’. ‘Lời’ là lời được nói ra, và ‘đầu’ là cái đi trước lời. Thoại đầu là khoảnh khắc trước khi ý nghĩ nảy sinh. Ngay khi ý nghĩ nảy sinh nó trở thành thoại vĩ (hua wei) — thoại vĩ ngụ ý theo từng từ là ‘đuôi lời’. Và thế thì khi ý nghĩ đã trôi qua hay lời đã mất và lại có kẽ hở, nó lại là thoại đầu. Thiền đang nhìn vào trong thoại đầu này.
‘Người ta phải không sợ việc nảy sinh ý nghĩ,’ Phật nói, ‘nhưng chỉ sợ để trễ việc nhận biết về chúng.’ Đây là cách tiếp cận mới vô cùng hướng tới tâm trí, không bao giờ được thử trước Phật. Phật nói người ta phải không sợ việc nảy sinh ý nghĩ. Người ta chỉ nên sợ một điều — không nhận biết về chúng, về việc để trễ lại trong nhận biết.
Khi một ý nghĩ nảy sinh, nếu với ý nghĩ này nhận biết của bạn cũng có đó — nếu bạn có thể thấy nó đang nảy sinh, nếu bạn có thể thấy nó đang tới, nếu bạn có thể thấy nó ở đó, nếu bạn có thể thấy nó đi — thế thì không có vấn đề chút nào. Chính việc thấy này, dần dần, trở thành thành trì của bạn. Chính nhận biết này mang tới cho bạn nhiều quả. Bạn có thể thấy lần đầu tiên, khi bạn thấy rằng bạn không là ý nghĩ. Ý nghĩ là tách rời khỏi bạn, bạn không bị đồng nhất với nó. Bạn là tâm thức và nó là nội dung. Nó tới và đi — nó là khách, bạn là chủ. Đây là kinh nghiệm đầu tiên về thiền.
Thiền nói về hai từ: bụi ngoại. ‘Và đây chính là chỗ chúng ta sẽ bắt đầu việc huấn luyện.’ Thiền nói, ‘Chẳng hạn, một lữ khách dừng lại ở một nhà trọ nơi anh ta nghỉ qua đêm hoặc dùng bữa ăn. Và ngay khi anh ta đã làm như vậy, anh ta đóng gói và tiếp tục cuộc hành trình của mình, vì anh ta không có thời gian ở lại lâu hơn. Còn với người chủ nhà trọ, anh ta chẳng có đâu mà đi.
‘Suy luận là ở chỗ người không ở lại là khách, và người ở lại là chủ. Do đó, một thứ là ngoại khi nó không ở lại. Lại nữa, trong bầu trời trong khi mặt trời mọc và ánh mặt trời đi vào nhà qua lối mở, bụi được thấy chuyển động trong tia sáng — trong khi không gian trống rỗng là bất động. Do đó cái là tĩnh lặng là trống rỗng, và cái chuyển động là bụi. Bụi ngoại minh họa cho việc suy nghĩ giả và trống rỗng minh họa cho tự tính — tức là, người chủ thường hằng, người không đi theo khách vào trong việc tới và đi của khách.’
Đây là sáng suốt lớn. Tâm thức không phải là nội dung. Bạn là tâm thức: ý nghĩ tới và đi, bạn là người chủ. Ý nghĩ là khách — chúng tới và ở lại một chốc, nghỉ ngơi một chốc, hay dùng thức ăn, hay ở lại qua đêm, và thế rồi chúng bị mất đi. Bạn bao giờ cũng ở đó. Bạn bao giờ cũng là cùng một điều, bạn không bao giờ thay đổi, bạn ở đó vĩnh hằng. Bạn là bản thân vĩnh hằng.
Quan sát điều đó đi. Đôi khi bạn ốm, đôi khi bạn khỏe, đôi khi bạn chán nản, đôi khi bạn hài lòng. Một ngày nào đó bạn đã là đứa bé rất, rất nhỏ, thế rồi bạn trở thành thanh niên, và thế rồi bạn trở nên già. Một ngày nào đó bạn đã khỏe; một ngày nào đó tới, bạn trở nên yếu. Mọi điều này tới và đi, nhưng tâm thức của bạn vẫn còn như cũ. Đó là lí do tại sao, nếu bạn nhìn vào bên trong, bạn không thể tính được bạn bao nhiêu tuổi — vì không có tuổi. Nếu bạn đi vào bên trong và nhìn và cố tìm ra bạn bao nhiêu tuổi ở đó, không có tuổi, vì không có thời gian. Bạn đích xác là cùng người như khi bạn đã là đứa trẻ hay khi bạn đã là thanh niên. Bạn tuyệt đối là cùng người ở bên trong.
Với tuổi bạn phải nhìn vào lịch, vào nhật kí, vào giấy khai sinh của bạn — bạn phải tìm cái gì đó ở bên ngoài. Bên trong bạn sẽ không tìm thấy bất kì tuổi nào hay việc già đi. Bên trong có vô thời gian. Bạn vẫn còn là cùng người — dù có mây được gọi là chán nản hay mây được gọi là hạnh phúc, bạn vẫn còn là cùng người.
Đôi khi có mây đen trên trời — bầu trời không thay đổi vì những mây đen đó. Và đôi khi có mây trắng nữa, và bầu trời không thay đổi vì những mây trắng đó. Mây tới và đi, và bầu trời còn lại. Mây tới và đi, và bầu trời còn lại.
Bạn là bầu trời và ý nghĩ là mây. Điều thứ nhất, nếu bạn quan sát ý nghĩ của bạn một cách chi tiết, nếu bạn không bỏ lỡ chúng, nếu bạn nhìn thẳng vào chúng, việc hiểu này sẽ có đó — và đây là việc hiểu lớn. Đây là bắt đầu của Phật tính của bạn, đây là bắt đầu của việc thức tỉnh của bạn. Bạn không còn ngủ nữa, bạn không còn bị đồng nhất với mây, cái tới và đi. Bây giờ bạn biết bạn còn lại mãi mãi.
Đột nhiên mọi lo âu biến mất. Không cái gì làm thay đổi bạn, không cái gì sẽ bao giờ làm thay đổi bạn — cho nên phỏng có ích gì mà lo âu, mà đau khổ? Phỏng có ích gì mà bị lo nghĩ? Không lo nghĩ nào có thể làm bất kì cái gì cho bạn — những điều này tới và đi, chúng chỉ là những gợn sóng trên bề mặt. Sâu trong chiều sâu của bạn, không một gợn sóng nào đã bao giờ nảy sinh. Và bạn là ở đó, và bạn là cái đó. Bạn là sự hiện hữu đó. Thiền nhân gọi nó là trạng thái của việc là người chủ.
Bình thường, bạn đã trở nên quá bị gắn bó với khách — do đó có khổ của bạn. Một khách tới, bạn trở nên bị gắn bó quá nhiều. Và thế rồi khách này đóng gói và rời đi, và thế thì bạn kêu và bạn khóc và bạn chạy quanh và bạn đi cùng người đó — ít nhất để tiễn người đó, để cho người đó lời tiễn biệt. Và thế rồi bạn đi tới kêu và khóc — khách này đã ra đi và bạn cảm thấy khổ thế. Và khách khác tới và bạn tình cờ gặp khách khác, bạn lại trở nên bị đồng nhất với khách này, và lần nữa khách này lại ra đi.
Các khách tới và đi, họ không ở lại! Họ không thể ở lại được, họ sẽ không ở lại, họ không được ngụ ý ở lại.
Bạn đã quan sát bất kì ý nghĩ nào chưa? Nó không bao giờ ở lại, nó không thể ở lại. Cho dù bạn muốn làm cho nó ở lại, nó không thể ở lại. Thử đi. Đó là điều mọi người đôi khi thử — họ cố giữ một lời trong tâm trí. Chẳng hạn, họ muốn giữ một âm aum trong tâm trí. Trong vài giây họ nhớ, và thế rồi nó mất đi, tuột đi. Lần nữa họ nghĩ về bãi chợ, về vợ họ, về con họ…. Đột nhiên họ trở nên nhận biết — aum kia đâu rồi? Nó đã tuột đi rồi.
Khách là khách — họ đã không tới để ở lại đó. Một khi bạn thấy rằng mọi thứ xảy ra cho bạn đều sẽ đi xa khỏi bạn, thế thì tại sao bị lo nghĩ? Quan sát: để chúng ở đó, để chúng đóng gói, để chúng ra đi. Bạn còn lại. Bạn không thể thấy an bình nảy sinh nếu bạn có thể cảm thấy rằng bạn bao giờ cũng còn lại sao? Đây là im lặng. Đây là trạng thái không lo nghĩ. Đây là không khổ. Đau khổ dừng lại vào khoảnh khắc sự đồng nhất dừng lại. Không bị đồng nhất — có vậy thôi. Và nếu bạn có thể quan sát ai đó sống trong vô thời gian vĩnh hằng như vậy, bạn sẽ cảm thấy duyên dáng, điềm tĩnh, cái đẹp bao quanh người đó.
Từ “Thiền: con đường của nghịch lí”, T.2, Ch.3
