Tại sao Thiền là nghịch lí?
– vì sự sống là nghịch lí và Thiền đơn giản là phản chiếu gương của sự sống. Thiền không là triết lí.
Triết lí không bao giờ là nghịch lí, triết lí rất logic – vì triết lí là công trình xây dựng của tâm trí. Con người làm ra chúng. Chúng được con người chế tạo ra. Chúng do con người làm ra, được thích ứng, được thu xếp về logic, được thu xếp thuận tiện để cho bạn có thể tin vào chúng. Mọi phần đi ngược lại công trình xây dựng này phải bị bỏ đi, phải bị nhổ bật rễ ra, vứt đi. Triết lí không phản ánh sự sống như nó vậy; chúng được chọn ra từ sự sống. Chúng không thô, chúng là những công trình xây dựng có văn hoá.
Thiền là nghịch lí vì Thiền không là triết học. Thiền không quan tâm về sự sống là gì, Thiền quan tâm rằng bất kì cái gì cũng phải được phản chiếu như nó vậy. Người ta phải không chọn, vì khoảnh khắc bạn chọn nó trở thành không thực. Chọn mang tới phi chân lí. Không chọn, vẫn còn vô chọn lựa đi – và bạn vẫn còn thực.
Nhưng đó là điều bạn làm: bạn rơi vào yêu người đàn bà và bạn bắt đầu chọn. Bạn sẽ sớm lâm vào rắc rối. Bạn không thấy người đàn bà này như cô ấy vậy, bạn chỉ thấy cái là tốt và bạn không chú ý tới mọi cái không tốt. Có cả nghìn lẻ một điều trong cô ấy – vài điều là tốt, vài điều là xấu, đó là cách mọi người được làm ra. Thượng đế không bao giờ làm ra người tốt chung chung – họ sẽ rất đờ đẫn và chết, họ sẽ không có bất kì xương sống nào, họ sẽ lạnh lùng. Ông ấy làm ra người sống động. Và từng người có cái gì đó mà bạn thích và cái gì đó mà bạn không thích – vì người đó đã không được điều chỉnh đặc biệt cho bạn, người đó đã không được làm ra cho bạn, người đó đã không bắt nguồn từ dây chuyền lắp ráp trong cơ xưởng. Người đó là duy nhất. Người đó là bản thân người đó.
Khi bạn rơi vào yêu người đàn bà, bạn bắt đầu chọn. Bạn không để ý tới nhiều thứ. Vâng, đôi khi bạn cảm thấy cô ấy giận nhưng bạn không nhận thấy điều đó, bạn không chú ý gì tới điều đó. Bạn chỉ thấy nữ Thượng đế, bạn không thấy mụ phù thuỷ. Mụ phù thuỷ có đó. Không nữ Thượng đế nào có thể tồn tại mà không là mụ phù thuỷ bằng không thì nữ Thượng đế chắc sẽ không đáng gì. Cô ấy sẽ quá tốt không thể được tận hưởng, quá tốt không được yêu. Và bạn không muốn tôn thờ đàn bà, bạn muốn yêu đàn bà. Bạn muốn đàn bà là con người chứ không là nữ Thượng đế.
Nhưng đó là điều bạn làm. Bạn giả vờ, bạn không thấy bất kì nhân tố phủ định nào. Bạn bắt đầu chọn. Bạn tạo ra hình ảnh về người đàn bà mà là giả, mà là không thực. Sớm hay muộn bạn sẽ bắt đầu cảm thấy thất vọng vì sớm hay muộn thực tại của người đàn bà sẽ đi ngược lại hình ảnh mà bạn đã tạo ra. Và thế thì bạn bắt đầu cảm thấy dường như bạn đã bị lừa và bị gian dối, dường như người đàn bà này đã cố ý lừa bạn. Không ai đã lừa bạn. Bản thân bạn là người viết ra toàn thể vở kịch của bạn. Bạn đã xoay xở để lừa dối bản thân bạn vì bạn bắt đầu chọn. Bạn đã không thấy người đàn bà này như cô ấy vậy, theo cách gương phản chiếu cô ấy. Vâng, đã có những điều đẹp nhưng đã có cả những điều xấu nữa – vì đẹp không bao giờ tồn tại mà không có xấu và xấu không bao giờ tồn tại mà không có đẹp. Chúng tồn tại cùng nhau. Chúng là hai mặt của cùng một đồng tiền.
Đôi khi người đàn bà này thực sự ngọt ngào và đôi khi cô ấy thực sự cay đắng. Nếu bạn mà nhìn vào cả hai chắc điều đó sẽ là khó cho bạn vì đây là điều nghịch lí, điều này không khớp với logic Aristotel, điều này dường như phi logic – làm sao người đàn bà có thể là cả hai? Lúc thì cô ấy yêu bạn và lúc thì cô ấy ghét bạn; thực ra, yêu của cô ấy càng sâu, ghét của cô ấy cũng đi càng sâu. Đôi khi cô ấy sẵn sàng chết vì bạn và đôi khi cô ấy sẵn sàng giết bạn nữa. Đàn bà là năng lượng dữ dội, cùng như đàn ông vậy.
Nhưng bạn làm ra chuyện cổ tích. Bạn chọn vài phần và bạn bỏ vài phần và bạn tạo ra hình ảnh. Hình ảnh đó sẽ không kéo dài. Một khi tuần trăng mật qua rồi, thực tại sẽ bắt đầu khẳng định bản thân nó. Thực tại không thể bị đánh bại bởi tưởng tượng của bạn và bởi việc mơ của bạn, thực tại phải được chú ý tới sớm hay muộn. Vâng, bạn có thể trì hoãn nó trong thời gian hiện tại nhưng không mãi mãi được. Và khi thực tại khẳng định bản thân nó….
Nó sẽ khẳng định bản thân nó trong cuộc sống hàng ngày. Khi bạn gặp người đàn bà một ngày nào đó trên bãi biển cô ấy là con vật khác toàn bộ. Bạn là một loại con vật nữa. Việc gặp gỡ trong một giờ, cô ấy được chuẩn bị cho điều đó, cô ấy sẵn sàng cho điều đó, cô ấy đã diễn tập cho điều đó, cô ấy đã từng đứng trước gương trong hàng giờ cho điều đó. Bạn sẽ không tìm thấy cùng người đàn bà đó nếu bạn bắt đầu sống cùng cô ấy hai mươi bốn giờ một ngày; điều không thể được vì cô ấy sẽ cứ phải sẵn sàng và được diễn tập mãi thế. Dần dần cô ấy sẽ bắt đầu quên bạn. Cô ấy sẽ sẵn sàng chỉ khi các bạn đi xem phim, bằng không cô ấy sẽ không bận tâm đâu.
Thế thì bạn sẽ thấy cái gì đó khác mà không bao giờ đã có trước đây. Thế thì những điều nhỏ nhặt trong cuộc sống, điều tầm thường, khẳng định bản thân chúng. Qua những thứ nhỏ bé cô ấy bắt đầu tranh cãi – và bạn bắt đầu cãi nữa. Qua những thứ nhỏ bé có giận dữ và chì chiết và đánh nhau – bạn không bao giờ thấy những điều này trên bãi biển. Trên bãi biển bạn thấy trăng tròn và sóng. Trên bãi biển người đàn bà không tranh cãi với bạn; bất kì cái gì cô ấy nói bạn đều nói có, bất kì cái gì bạn nói cô ấy đều nói có. Bạn đã sẵn sàng để nói có tới mức nói không là không thể được vào khoảnh khắc đó.
Nhưng cái không không thể đợi mãi mãi được, nó sẽ trồi ra, nó sẽ nổi lên bề mặt. Khoảng khắc cái không nổi lên bề mặt, hình ảnh của bạn bắt đầu vỡ tan thành từng mảnh. Thế thì bạn nghĩ rằng người đàn bà này đã làm cái gì đó sai với bạn.
Ví dụ này không chỉ về đàn và đàn bà, ví dụ này đã là toàn thể câu chuyện của triết lí. Từng triết lí đều làm điều đó. Từng triết lí chọn vài thứ từ thực tại và cố vẫn còn quên đi các thứ khác. Vì điều này, từng triết lí có các lỗ hở, từng triết lí có chỗ dò rỉ, từng triết lí có thể bị phê phán – và phải bị phê phán. Những người tin vào nó có thể giả vờ không thấy các lỗ hở, nhưng những người không tin vào nó chỉ thấy các lỗ hở – họ chọn từ đầu kia. Từng triết lí đã từng bị phê phán và người phê phán đã không sai. Nó là đúng như ý tưởng của người đề xuất về nó.
Và điều đó không chỉ xảy ra trong triết lí, nó xảy ra trong khoa học nữa. Chúng ta tạo ra lí thuyết nào đó và thế rồi có tuần trăng mật với lí thuyết này. Trong vài năm mọi thứ diễn ra tốt hoàn hảo. Thế rồi thực tại khẳng định bản thân nó. Thực tại mang tới vài điều và lí thuyết này lâm vào khó khăn vì chúng ta đã loại trừ vài sự kiện. Những sự kiện đó sẽ phản đối, chúng sẽ phá hoại lí thuyết của bạn, chúng sẽ khẳng định bản thân chúng. Trong thế kỉ mười tám khoa học đã tuyệt đối chắc chắn, bây giờ nó không còn chắc chắn nữa. Bây giờ một lí thuyết mới đã tới: thuyết bất định.
Mới một trăm năm mươi năm trước Immanuel Kant đã bắt gặp sự kiện này ở Đức. Ông ấy nói rằng lí trí là rất giới hạn; nó dường như chỉ một phần nào đó của thực tại và bắt đầu tin rằng đây là cái toàn thể. Điều này đã là rắc rối. Sớm hay muộn chúng ta khám phá thêm thực tại và cái toàn thể cũ trong xung đột với cái nhìn mới. Immanuel Kant đã nỗ lực chỉ ra rằng đã có những giới hạn không tránh khỏi cho lí trí, rằng lí trí là rất giới hạn. Nhưng không ai dường như đã nghe, không ai đã quan tâm về Immanuel Kant. Không ai quan tâm gì mấy về các triết gia.
Nhưng khoa học trong thế kỉ này cuối cùng đã bắt kịp với Kant. Bây giờ Heinsenberg, trong vật lí, và Godel, trong toán học, đã chỉ ra những giới hạn không tránh khỏi cho lí trí con người. Họ mở ra cho chúng ta một thoáng nhìn về tự nhiên mà là phi lí và nghịch lí tới chính cốt lõi. Bất kì cái gì chúng ta đã từng nói về tự nhiên tất cả đã đi sai. Mọi nguyên lí đi sai vì tự nhiên không đồng nghĩa với lí trí, tự nhiên là lớn hơn lí trí.
Và Thiền không là triết lí; Thiền là gương, nó là việc phản chiếu của cái đang đó. Như nó vậy, Thiền nói cùng điều. Nó không mang triết lí người làm vào trong nó, nó không có chọn lựa, nó không thêm vào, nó không xoá đi. Đó là lí do tại sao Thiền là nghịch lí – vì sự sống là nghịch lí. Bạn chỉ thấy và bạn sẽ hiểu.
Bạn yêu người đàn ông và bạn ghét cùng người đàn ông đó nữa. Bây giờ, tâm trí của chúng ta nói điều này là không tốt, chúng ta không nên làm điều đó. Cho nên bạn giả vờ rằng bạn không làm điều đó. Nhưng việc đó là không thể được. Nếu bạn thực sự muốn bỏ phần ghét, bạn sẽ phải bỏ cả phần yêu nữa – nhưng thế thì cả hai biến mất và trung lập nảy sinh.
Sự nghịch lí này là ở trong chính bản tính của nó – ngày và đêm, mùa hè và mùa đông, Thượng đế và Quỉ là cùng nhau. Thiền nói rằng nếu bạn nói rằng Thượng đế là tốt thế thì vấn đề nảy sinh: thế thì cái xấu tới từ đâu, quỉ tới từ đâu? Đó là điều các tôn giáo đã từng làm – Ki tô giáo, Hồi giáo, Do Thái giáo, đã tách rời Thượng đế và Quỉ. Cái ác tới từ Quỉ và mọi cái thiện tới từ Thượng đế. Thượng đế ngụ ý cái thiện. Nhưng Quỉ này tới từ đâu? Thế thì họ lâm vào rắc rối và thế thì chung cuộc họ phải nhân nhượng rằng Thượng đế đã tạo ra Quỉ nữa – nhưng phỏng có ích gì mà đi theo cách vòng vo thế? Nếu Quỉ cũng được tạo ra bởi Thượng đế thế thì Thượng đế vẫn còn là chữ kí duy nhất lên sự tồn tại, thế thì Thượng đế vẫn còn là tác giả duy nhất. Cho nên bất kì cái gì đang xảy ra là đang xảy ra qua ông ấy – và ông ấy là nghịch lí. Đó là điều Thiền nói. Thượng đế là nghịch lí, nghịch lí như bản thân sự tồn tại. Thượng đế không là gì ngoài cái tên khác cho sự tồn tại, cho tính toàn bộ của sự tồn tại.
Một khi bạn hiểu tính nghịch lí này, im lặng lớn nảy sinh trong bạn. Thế thì không có chọn lựa – chẳng có vấn đề gì trong nó – thế thì mọi sự là cùng nhau. Bạn không thể trở thành thánh nhân vì nếu bạn muốn trở thành thánh nhân bạn sẽ phải phủ nhận quỉ của bạn; bạn sẽ phải chẻ bản thân bạn thành hai phần. Bạn sẽ phải buộc quỉ của bạn ở đâu đó trong bụng bạn và quỉ sẽ vẫn còn ở đó và sẽ liên tục phá hoại tính thánh thiện của bạn.
Thiền mang tới lành mạnh lớn cho nhân loại. Nó nói bạn là cả hai. Chấp nhận cả hai đi. Đừng phủ nhận, đừng chọn lựa; chấp nhận cả hai đi. Trong việc chấp nhận đó có siêu việt, trong chính việc chấp nhận đó bạn không là thánh nhân không là quỉ. Đó là điều người linh thiêng là gì – không tốt không xấu, hay cả hai. Và khi một người là cả hai, một cách chủ ý là cả hai, những cái đối lập đó xoá bỏ lẫn nhau.
Cố hiểu điều này đi; nó là một trong những chìa khoá nền tảng nhất. Khi bạn chấp nhận cả hai cả tốt và xấu và bạn không chọn, cái xấu và cái tốt xoá bỏ lẫn nhau, cái phủ định và cái khẳng định xoá bỏ lẫn nhau. Đột nhiên có im lặng, không có tốt không có xấu; chỉ có sự tồn tại, không có phán xét. Thiền là không phán xét, nó là không kết án, nó là không đánh giá. Nó cho bạn tự do hoàn toàn để hiện hữu.
Từ “Thiền: Con đường của ngược đời”, T.1, Ch.4
