TAN RÃ BÊN NGOÀI:
CÁC GIÁC QUAN VÀ CÁC YẾU TỐ
Tan rã bên ngoài là khi các giác quan và các yếu tố tan biến. Làm sao chúng ta có thể trải nghiệm điều này khi chúng ta chết?
Điều đầu tiên chúng ta có thể nhận biết là cách các giác quan của chúng ta ngừng vận hành. Nếu mọi người xung quanh giường chúng ta đang nói chuyện, sẽ tới một điểm mà chúng ta có thể nghe thấy âm thanh lời nói của họ nhưng chúng ta không thể làm ra lời. Điều này có nghĩa là ý thức thính giác đã dừng vận hành. Chúng ta nhìn vào một đối thể phía trước chúng ta, và chúng ta chỉ có thể thấy hình thể đại cương của nó, không thấy các chi tiết. Điều này có nghĩa là ý thức mắt đã hỏng. Và cùng điều này xảy ra với các khả năng ngửi, nếm và chạm. Khi các giác quan không còn được trải nghiệm đầy đủ, điều đó đánh dấu giai đoạn đầu tiên của quá trình tan rã.
Bốn giai đoạn tiếp đi theo sau việc tan rã của các yếu tố.
Đất
Thân thể chúng ta bắt đầu mất mọi sức mạnh của nó. Chúng ta kiệt quệ mọi năng lượng. Chúng ta không thể đứng dậy, không thể ngồi thẳng hay cầm bất kì cái gì. Chúng ta không thể mang nổi đầu mình. Chúng ta cảm thấy dường như chúng ta đang rơi xuống, chìm xuống dưới đất, hoặc bị đè bẹp bởi sức nặng lớn. Một số văn bản truyền thống nói rằng dường như một quả núi khổng lồ đè xuống chúng ta, và chúng ta bị nó nén xuống. Chúng ta cảm thấy nặng nề và khó chịu trong mọi tư thế. Chúng ta có thể đòi được kéo lên, gối kê cao lên hơn hay tháo khăn trải giường ra. Nước da chúng ta nhợt nhạt đi và vẻ xanh xao hiện ra. Má chúng ta lõm vào và vết đen xuất hiện trên răng của chúng ta. Càng ngày càng khó nhắm mở mắt hơn. Khi kết tập của hình thể đang tan rã, chúng ta trở nên yếu ớt và ẻo lả. Tâm trí chúng ta bị khuấy động và mê sảng, nhưng thế rồi chìm vào trong giấc ngủ lơ mơ.
Có những dấu hiệu là yếu tố đất đang rút vào trong yếu tố nước. Điều này nghĩa là gió liên quan tới yếu tố đất đang trở nên ít có năng lực cung cấp cơ sở cho ý thức, và khả năng của yếu tố nước biểu lộ nhiều hơn. Cho nên “dấu hiệu bí mật” xuất hiện trong tâm trí là linh ảnh về ảo ảnh lung linh.
Nước
Chúng ta bắt đầu mất kiểm soát chất lỏng thân thể của chúng ta. Nước mũi bắt đầu chảy và chúng ta sùi bọt mép. Có thể có việc chảy nước mắt và có thể chúng ta không chủ động được đại tiểu tiện. Chúng ta không thể cử động được lưỡi. Măt bắt đầu cảm thấy khô trong hốc mắt. Môi chúng ta nhợt nhạt và mất máu, mồm và họng chúng ta dính dớt và bị bít lại. Lỗ mũi lún xuống và chúng ta trở nên rất khát. Chúng ta rùng mình, vặn mình. Mùi tử khí bắt đầu treo trên chúng ta. Khi kết tập cảm giác tan biến đi, cảm giác thân thể như teo lại, luân phiên giữa đau và vui thích, nóng và lạnh. Tâm trí chúng ta trở nên mơ hồ, thất vọng, cáu kỉnh, và bồn chồn. Một vài nguồn nói rằng chúng ta cảm thấy dường như chúng ta đang chết đuối trong đại dương hay bị cuốn đi bởi dòng sông khổng lồ.
Yếu tố nước đang tan biến vào trong lửa, cái đang tiếp quản trong khả năng của nó để nâng đỡ ý thức. Cho nên “dấu hiệu bí mật” là linh ảnh về màn sương mù với những làn khói cuộn xoáy.
Lửa
Mồm và mũi chúng ta khô hoàn toàn. Mọi hơi ấm của thân thể bắt đầu rò rỉ đi, thường từ chân, tay và lan về tim. Có lẽ nhiệt hơi dâng lên từ chỏm đầu. Hơi thở của chúng ta lạnh ngắt khi nó đi qua mồm và mũi chúng ta. Chúng ta không còn có thể uống hay tiêu hoá được bất kì thứ gì. Kết tập của cảm nhận đang tan biến và tâm trí chúng ta đung đưa thay phiên giữa sự rõ ràng và mờ mịt. Chúng ta không thể nhớ được tên của người thân hay bạn bè hoặc thậm chí không thể nhận ra được họ là ai. Ngày càng trở nên khó cảm nhận bất kì cái gì bên ngoài chúng ta vì âm thanh và cái nhìn bị lẫn lộn.
Đại sư Kalu viết: “Với người sắp chết, kinh nghiệm bên trong là như đang bị lửa thiêu đốt, đang nằm giữa lưỡi dao sắc bén, hay có lẽ toàn thể thế giới đang bị thiêu đốt trong lửa huỷ diệt.”
Yếu tố lửa đang tan biến trong khí, và trở nên ít có khả năng vận hành như cơ sở cho ý thức, trong khi khả năng của yếu tố khí làm việc này trở nên rõ rệt hơn. Cho nên dấu hiệu bí mật là tia lửa đỏ lung linh chập chờn trên ngọn lửa, tựa như đom đóm.
Khí
Càng ngày càng trở nên khó thở hơn. Không khí dường như thoát ra qua cổ họng chúng ta. Chúng ta bắt đầu khò khè và hổn hển. Hơi thở vào của chúng ta trở nên ngắn hơn và nặng nhọc hơn, và hơi thở ra trở nên dài hơn. Mắt chúng ta trợn ngược lên và hoàn toàn bất động. Khi kết tập của trí tuệ đang tan biến, tâm trí trở nên ngơ ngác, vô nhận biết về thế giới bên ngoài. Mọi thứ trở thành mờ ảo. Việc cảm cuối cùng của chúng ta về tiếp xúc với môi trường vật lí đang trượt dần đi.
Chúng ta bắt đầu có ảo giác và có linh ảnh: Nếu đã có nhiều hành vi xấu trong đời mình chúng ta có thể thấy các hình thể khủng khiếp. Việc ám ảnh và những khoảnh khắc kinh khiếp trong đời chúng ta tái xuất hiện, và chúng ta thậm chí có thể muốn cố kêu lên trong sự kinh hoàng. Nếu chúng ta đã sống cuộc đời thiện lành và từ bi, chúng ta có thể trải nghiệm linh ảnh phúc lạc, cõi trời, và “gặp” những người bạn yêu dấu hay người chứng ngộ. Với những người đã dẫn dắt cuộc sống thiện lành, có an bình trong chết thay vì sợ.
Đại sư Kalu viết: “Kinh nghiệm bên trong với người sắp chết là một cơn gió mạnh thổi bay toàn thể thế giới, kể cả người sắp chết, một luồng gió xoáy không tưởng tượng nổi, cuốn theo toàn thể vũ trụ.”[i]
Điều đang xảy ra là yếu tố khí đang tan biến trong ý thức. Các gió đã thống nhất tất cả trong “gió nâng đỡ sự sống” trong tim. Cho nên “dấu hiệu bí mật” được mô tả là linh ảnh ngọn đuốc hay ngọn đèn cháy sáng, với vầng đỏ.
Hơi thở vào của chúng ta tiếp tục nông dần còn hơi thở ra dài hơn. Tại điểm này máu tụ tập và đi vào “kênh sự sống” ở trong tim. Ba giọt máu tập hợp lại, giọt nọ tiếp giọt kia, tạo ra ba hơi thở ra cuối cùng, dài. Thế rồi đột nhiên việc thở của chúng ta dừng lại.
Chỉ còn lại chút hơi ấm ở tim chúng ta. Mọi dấu hiệu sống đều mất, và đây là điểm mà trong tình huống lâm sàng hiện đại chúng ta sẽ được chứng nhận là “chết.” Nhưng các thầy Tây Tạng nói về quá trình bên trong vẫn còn tiếp tục. Thời gian giữa việc chấm dứt việc thở và việc dừng lại của “việc thở bên trong” được nói là xấp xỉ “chiều dài thời gian cần cho một bữa ăn,” đại thể khoảng hai mươi phút. Nhưng không cái gì là chắc chắn, và toàn thể quá trình này có thể xảy ra rất nhanh chóng.
TAN RÃ BÊN TRONG
Trong tan rã bên trong, khi các trạng thái ý nghĩ và cảm xúc thô và tinh tan rã, bốn mức độ tinh tế tăng dần của tâm thức được đương đầu.
Tại đây quá trình chết phản chiếu ngược lại quá trình sinh. Khi tinh trùng bố và trứng mẹ thống nhất, tâm thức của chúng ta, bị do nghiệp thúc đẩy, bị kéo vào đó. Trong việc phát triển bào thai, tinh bố, một hạt nhân được mô tả là “trắng và phúc lạc,” ngụ trong luân xa ở chỏm đầu và tại đỉnh kênh trung tâm. Tinh mẹ, một hạt nhân “đỏ và nóng,” ngụ trong luân xa được cho là nằm dưới rốn bốn ngón tay theo chiều ngang. Chính từ hai tinh này mà các pha tiếp sau của quá trình tan rã tiến hoá.
Với sự biến mất của gió giữ nó tại đó, tinh trắng kế thừa từ bố đi xuống kênh trung tâm hướng về tim. Xem như dấu hiệu bên ngoài, có kinh nghiệm về “tinh trắng” tựa như “bầu trời thuần khiết được mặt trăng chiếu sáng.” Xem như một dấu hiệu bên trong, nhận biết của chúng ta trở nên cực kì rõ ràng, và mọi trạng thái ý nghĩ nảy sinh từ giận, có ba mươi ba trạng thái tất cả, đi đến kết thúc. Pha này được biết là “Xuất hiện.”
Thế rồi tinh mẹ bắt đầu vươn lên qua kênh trung tâm, với sự biến mất của gió, cái giữ nó tại chỗ. Dấu hiệu bên ngoài là trải nghiệm về “tính đỏ,” tựa như mặt trời chiếu sáng trên bầu trời thuần khiết. Xem như dấu hiệu bên trong, có nảy sinh kinh nghiệm lớn về phúc lạc, khi mọi trạng thái ý nghĩ nảy sinh từ ham muốn, có bốn mươi trạng thái cả thẩy, dừng vận hành. Giai đoạn này được biết tới như là “Sự tăng lên.”[ii]
Khi tinh đỏ và tinh trắng gặp nhau ở tim, tâm thức được bao bọc giữa chúng. Đai sư hoá thân Urgyen, một thầy nổi tiếng sống ở Nepal nói: “Kinh nghiệm này tựa như gặp gỡ của trời và đất.” Xem như một dấu hiệu bên ngoài, chúng ta trải nghiệm “tính đen,” như bầu trời rỗng được liệm trong tối hoàn toàn. Dấu hiệu bên trong là kinh nghiệm về trạng thái tâm trí không ý nghĩ. Bẩy trạng thái ý nghĩ nảy sinh từ vô minh và ảo tưởng được đưa tới chỗ chấm dứt. Điều này được biết tới như là “Đạt tới đầy đủ.”[iii]
Thế rồi, khi chúng ta trở nên lại hơi có ý thức, Chói sáng Nền tảng bừng lên, như bầu trời tinh khiết, không mây, mù hay sương. Nó đôi khi còn được gọi là “tâm của ánh sáng rõ ràng của chết.” Đức Đạt lai Lạt ma nói : “Tâm thức này là tâm trí vi tế bên trong nhất. Chúng ta gọi nó là bản tính phật, nguồn thực của mọi ý thức. Sự liên tục của tâm trí này kéo dài ngay cả qua Phật tính.”[iv]
CHẾT CỦA CÁC “CHẤT ĐỘC”
Thế thì cái gì đang xảy ra khi chúng ta chết? Dường như chúng ta quay trở về trạng thái nguyên thuỷ của chúng ta, mọi thứ tan biến, khi thân thể và tâm trí được tách ra. Ba “chất độc” – giận, ham muốn và vô minh – tất cả đều chết, điều có nghĩa là mọi cảm xúc tiêu cực, rễ của luân hồi, thực tại dừng lại và thế rồi xuất hiện kẽ hở.
Và quá trình này đưa chúng ta đi đâu? Đi trở về nền nguyên thuỷ của bản tính tâm trí, trong mọi sự thuần khiết và tính đơn giản tự nhiên của nó. Bây giờ mọi thứ che mờ bị dỡ bỏ và bản tính thực của chúng ta được hiển lộ.
Việc bộc lộ tương tự có thể xảy ra, như tôi đã giải thích ở chương 5, “Mang tâm trí bạn về nhà,” khi chúng ta tu luyện thiền và có trải nghiệm về phúc lạc, rõ ràng, và thiếu vắng ý nghĩ, điều này đến lượt nó chỉ ra rằng ham muốn, giận dữ và vô minh đã tạm thời tan biến.
Khi giận dữ, ham muốn và vô minh đang chết, chúng ta trở nên càng ngày càng thuần khiết hơn. Một số thầy giải thích rằng với người tu luyện Đại Toàn thiện, các pha xuất hiện, tăng lên và đạt tới là những dấu hiệu của sự biểu lộ dần Rigpa. Khi mọi thứ che mờ bản tính tâm trí đang chết, sự rõ ràng của Rigpa dần dần bắt đầu xuất hiện và tăng lên. Toàn thể quá trình này trở thành việc phát triển của trạng thái chói sáng, gắn liền nhận biết của người tu luyện với sự sáng tỏ của Rigpa.
Trong Tantra còn có cách tiếp cận khác tới việc tu luyện trong quá trình tan rã. Trong tu luyện yoga về các kênh, gió và tinh khí, người tu luyện Tantra chuẩn bị trong sự sống cho quá trình chết, bằng cách mô phỏng những thay đổi của tâm thức của quá trình tan rã, đi đến cao trào trong kinh nghiệm về chói sáng hay “Ánh sáng Rõ ràng.” Người tu luyện cũng tìm kiếm duy trì nhận biết về những thay đổi này khi người đó rơi vào ngủ. Vì điều quan trọng cần nhớ là ở chỗ trình tự này của các trạng thái làm sâu dần của tâm thức không chỉ xuất hiện khi chúng ta chết. Nó cũng xuất hiện, thường không được để ý tới, khi chúng ta rơi vào giấc ngủ, hay bất kì khi nào chúng ta chuyển từ mức độ ý thức thô hơn sang mức độ tinh hơn. Một số thầy thậm chí chỉ ra rằng nó cũng xảy ra chính trong quá trình tâm lí của trạng thái thức mọi ngày của chúng ta.[v]
Mô tả chi tiết về quá trình tan rã có thể dường như là phức tạp, nhưng nếu chúng ta thực trở nên quen thuộc với quá trình này, điều đó có thể có ích lợi lớn. Với người tu luyện, có miền các tu luyện cần thực hiện ở từng giai đoạn của sự tan rã. Chẳng hạn, bạn có thể biến đổi quá trình chết thành tu luyện về Guru Yoga. Với từng giai đoạn của sự tan rã bên ngoài, bạn phát sinh ra sự sùng kính và cầu nguyện với thầy, quán tưởng thầy trong các trung tâm năng lượng khác nhau. Khi yếu tố đất tan rã và dấu hiệu của ảo ảnh xuất hiện, bạn quán tưởng thầy trong trung tâm tim của bạn. Khi yếu tố nước tan rã và dấu hiệu khói xuất hiện, bạn quán tưởng thầy ở trung tâm rốn. Khi yếu tố lửa tan rã và dấu hiệu đom đóm xuất hiện, quán tưởng thầy ở trung tâm trán. Và khi yếu tố khí tan rã và dấu hiệu ngọn đuốc xuất hiện, bạn hội tụ toàn bộ vào việc chuyển tâm thức của bạn vào trong tâm trí trí huệ của thầy.[vi]
Có nhiều mô tả về các giai đoạn của việc chết, khác nhau chút ít về chi tiết và thứ tự. Điều tôi đã giải thích ở đây là một mô tả về hình mẫu chung, nhưng nó có thể làm lộ ra theo cách khác tương ứng với cấu trúc của từng cá nhân. Tôi nhớ khi Samtem, người phục vụ của thầy tôi chết, dãy các sự kiện xảy ra rõ rệt nhất. Nhưng những biến thiên có thể xuất hiện do hiệu quả của những bệnh đặc thù của người chết, và do trạng thái của các kênh, gió, tinh khí. Các thầy nói rằng mọi sinh linh, ngay cả loài sâu bọ nhỏ nhất, trải qua cùng quá trình này. Trong trường hợp chết đột tử hay tai nạn, nó vẫn xảy ra nhưng cực kì nhanh chóng.
Tôi đã thấy rằng cách dễ nhất để hiểu điều gì xảy ra trong quá trình chết, với sự tan rã bên ngoài và bên trong, là việc phát triển và bừng lên dần của các tầng ý thức tinh vi hơn. Từng tầng nổi lên dựa vào sự tan biến kế tiếp của các thành tố của thân thể và tâm trí, khi quá trình này dần chuyển tới việc khải lộ chính tâm thức tinh tế nhất trong mọi tầng: Chói sáng Nền tảng hay Ánh sáng Rõ ràng.
Từ “Sách Tây Tạng về sống và chết”, Ch.15: Quá trình chết
[i] C. Trungpa Rinpoche, Glimpses of Abhidharma (Boulder, CO: Prajna, 1975), 3.
[ii] In Inquiring Mind, 6, no. 2, Winter/Spring 1990, from a teaching by Kalu Rinpoche in 1982.
[iii] Thứ tự của việc xuất hiện Tăng lên và Xuất hiện có biến thiên. Điều dó có thể phụ thuộc, Đại sư Dilgo Khyentse nói, vào cảm xúc nào là mạnh hơn trong cá nhân này: ham muốn hay giận dữ.
[iv] Có những chuyện đa dạng về quá trình này của việc tan rã bên trong; ở đây tôi đã chọn một câu chuyện về mô tả đơn giản hơn, do Đại sư Patrul viết. Thường kinh nghiệm đen tối được gọi là “Đạt tới,” và việc nảy sinh của Chói sáng Nền tảng, điều được nhận dạng bởi người tu luyện có huấn luyện, “Đạt tới đầy đủ.”
[v] His Holiness the Dalai Lama, The Dalai Lama at Harvard (Ithaca, NY: Snow Lion, 1988), 45.
[vi] Xem Chương 21, “The Universal Process,” and also C. Trungpa Rinpoche’s commentary in The Tibetan Book of the Dead, Francesca Fremanrle and Chögyam Trungpa (London: Shambhala, 1975), 1-29.
