Tự do có thể có ba kiểu, và ba kiểu đó phải được hiểu rõ. Thứ nhất là tự do khỏi, thứ hai là tự do vì, và thứ ba chỉ là tự do – không khỏi không vì. Cái thứ nhất, tự do khỏi, là phản ứng. Nó hướng quá khứ; bạn đang tranh đấu chống lại quá khứ, bạn muốn gạt bỏ nó, bạn bị ám ảnh bởi nó.
Phân tâm học cố cho bạn tự do này, tự do khỏi – khỏi tổn thương quá khứ, vết thương thời thơ ấu. Liệu pháp nguyên thuỷ về căn bản được dựa trên quá khứ. Bạn phải đi ngược trở lại để giải phóng bản thân bạn khỏi quá khứ, bạn phải đạt tới tiếng la hét nguyên thuỷ đầu tiên, thế thì bạn sẽ là tự do. Cho nên tự do ngụ ý – với liệu pháp nguyên thuỷ, với phân tâm học và với các liệu pháp khác – rằng quá khứ phải được bỏ đi. Bạn phải tranh đấu với nó, bạn phải bằng cách nào đó quản lí việc gỡ rối cho bản thân bạn khỏi quá khứ; thế thì bạn sẽ tự do.
Khi có liên quan tới tự do, Karl Marx và Sigmund Freud là không đối lập nhau; họ cả hai đều đồng ý. Karl Marx nói người ta phải trở nên tự do khỏi quá khứ, mọi cấu trúc xã hội quá khứ, cấu trúc kinh tế. Cách tiếp cận của ông ấy có tính chính trị, cách tiếp cận của Freud có tính tâm lí, nhưng cả hai được bắt rễ trong ý tưởng về tự do khỏi.
Mọi cải tổ chính trị đều là phản ứng – và khi bạn phản ứng bạn không bao giờ tự do. Điều này phải được hiểu. Nó chỉ cho bạn cái vẻ tự do, nhưng nó không bao giờ là tự do thực. Từ phản ứng, tự do toàn bộ là không thể được. Từ phản ứng, tự do thực là không thể được. Và duy nhất tự do toàn bộ là tự do thực.
Bạn có thể chống lại quá khứ, nhưng chỉ trong việc chống lại bạn bị nó bắt lại từ cửa sau. Đó là lí do tại sao điều đã xảy đi xảy lại là với bất kì người nào bạn tranh đấu, bạn trở thành giống người đó. Chọn kẻ thù của bạn cẩn thận vào, vì bạn sẽ được xác định bởi họ! Tranh đấu với họ, bạn sẽ phải học chiến lược của họ, hiển nhiên. Bạn sẽ phải học chiến thuật của họ, bạn sẽ phải học cách thức của họ. Dần dần, dần dần, các kẻ thù trở thành rất giống nhau – giống hơn cả bạn bè.
Điều đó đã xảy ra ở nước Nga xô viết…. Khi cách mạng tới và người cộng sản đã thay đổi toàn thể cấu trúc xã hội, sa hoàng bị giết, và một hiện tượng lạ đã đi vào sự tồn tại. Những người đã giết sa hoàng hoá ra là sa hoàng còn lớn hơn bản thân sa hoàng. Josef Stalin đã chứng minh là khủng khiếp hơn nhiều so với Ivan Khủng khiếp. Ivan không là gì khi được so với Josef Stalin.
Và điều đó là hiện tượng tự nhiên. Tôi không trách Josef Stalin chút nào, tôi có thể hiểu điều gì thực sự đã xảy ra. Nếu bạn tranh đấu với sa hoàng bạn phải học cách thức của ông ta, và đến lúc bạn thắng bạn đã học được cách thức đó khéo léo thế, hiệu quả thế, chúng đã trở thành cách thức của bạn. Bạn bắt đầu thực hành cùng điều đó với kẻ thù của bạn. Đó là lí do tại sao mọi cuộc cách mạng đã thất bại. Người thay đổi nhưng cấu trúc vẫn còn như cũ, vì ý tưởng tự do khỏi về căn bản là sai.
Kiểu thứ hai là tự do vì; nó là hướng tương lai. Kiểu thứ nhất có tính chính trị, kiểu thứ hai nhiều tính thơ ca hơn, viễn kiến, không tưởng. Nhiều người đã thử điều đó nữa, nhưng điều đó cũng là không thể được, vì hướng tương lai bạn không thể sống trong hiện tại – và bạn phải sống trong hiện tại. Bạn không sống trong quá khứ, bạn không sống trong tương lai, bạn phải sống trong hiện tại.
Những người nhìn xa chỉ tưởng tượng. Họ đã tưởng tượng ra những điều không tưởng hay, nhưng những điều không tưởng đó không bao giờ trở thành thực tại, không thể trở thành thực tại.
Nếu bạn phản ứng với quá khứ, bạn bị quá khứ xác định. Nếu bạn quên quá khứ và nhìn vào tương lai, bạn vẫn bị quá khứ cuốn đi, bạn chỉ không nhận biết về điều đó. Nhìn vào tương lai bạn mơ những giấc mơ đẹp, nhưng chúng không thể thay đổi thực tại. Thực tại vẫn còn như cũ; mơ là rất không hiệu quả, bất lực.
Kiểu thứ nhất, tự do khỏi, là phản ứng. Kiểu thứ hai, tự do vì, là cách mạng. Kiểu thứ ba, chỉ tự do, là nổi dậy. Nó hướng theo thực tại. Kiểu thứ nhất có tính chính trị, kiểu thứ hai có tính thơ ca, kiểu thứ ba có tính huyền bí, tôn giáo.
Tôi ngụ ý gì khi tôi nói “chỉ tự do”? Không ủng hộ, không chống đối, không quá khứ, không tương lai, chỉ ở đây bây giờ, chỉ sống từ khoảnh khắc sang khoảnh khắc không có ý thức hệ nào, không có điều không tưởng nào.
Sannyasin thực, người huyển bí thực, không chống đối quá khứ, không ủng hộ tương lai. Người đó bị hấp thu hoàn toàn bởi hiện tại tới mức người đó không có thời gian, không có năng lượng dành cho quá khứ và tương lai. Đây là cách nổi dậy được sinh ra.
Nổi dậy là hiện tượng đẹp nhất trên thế giới. Phật là người nổi dậy, Jesus cũng vậy; Atisha là người nổi dậy, Kabir cũng vậy. Đây là những người nổi dậy. Bạn sẽ hiểu lầm họ nếu bạn nghĩ họ dường như là các nhà cách mạng; họ không phải vậy. Họ cũng không là người phản động. Chiều hướng của họ là khác toàn bộ, chiều hướng của họ là bây giờ, ở đây. Họ không sống vì bất kì lí tưởng nào, và họ không sống chống lại bất kì lí tưởng nào. Họ không có bất kì ý tưởng nào; không ý thức hệ nào tồn tại trong tâm thức.
Sự thuần khiết vô cùng của khoảnh khắc này… họ sống nó, họ tận hưởng nó, họ hát nó, họ múa nó. Và khi khoảnh khắc tiếp tới, họ sống khoảnh khắc tiếp với cùng niềm vui, với cùng sự vui đùa. Họ chuyển từ khoảnh khắc sang khoảnh khắc, họ không lập kế hoạch trước.
Đó là lí do tại sao ở phương Đông, nơi các nhà huyền bí đã là một lực lớn, không cái gì giống như chủ nghĩa cộng sản đã xảy ra. Ý tưởng này là của phương Tây, ý tưởng này không thể được quan niệm đã xảy ra trong tâm thức phương Đông. Và không cái gì như chốn không tưởng tương lai – chốn không tưởng của More hay các chốn không tưởng khác, có nhiều nhà xã hội không tưởng thế – không cái gì giống như vậy đã xảy ra.
Nhưng cái gì đó khác toàn bộ đã xảy ra: một Phật, một Atisha – những cá nhân sống từ khoảnh khắc sang khoảnh khắc trong niềm vui vô cùng tới mức niềm vui của họ có tính lây nhiễm. Bất kì ai tới tiếp xúc với họ đều bị tràn ngập, bắt đầu nhìn vào thực tại với con mắt mới. Họ cho bạn cái nhìn sâu mới vào trong ở đây bây giờ. Đây là “tự do vừa phải.” Suy ngẫm về nó đi.
Không cần bất kì tâm lí học nào, và đó là lí do tại sao tâm lí học đã không xảy ra ở phương Đông. Không cần đi vào những chấn thương quá khứ, và thực ra cho dù bạn đi vào các chấn thương quá khứ, bạn không bao giờ được tự do khỏi chúng. Có thể bạn trở nên chấp nhận nhiều hơn, hiểu nhiều hơn, nhưng bạn không bao giờ tự do khỏi chúng
Bất kì điều gì mà người sáng lập ra trị liệu nguyên thuỷ, Arthur Janov, nói về con người sau nguyên thuỷ, ông ấy đã không có khả năng tạo ra một người sau nguyên thuỷ. Bản thân ông ấy không phải là người sau nguyên thuỷ. Tự do toàn bộ khỏi quá khứ, tự do toàn bộ khỏi những vết thương quá khứ – điều đó là không thể được. Cách thức điều đó được làm bởi phân tâm học và các trị liệu họ hàng, điều đó là không thể được. Quá khứ không có đó. Bạn cố được tự do từ cái gì?
Thực ra, dưới tác động của nhà trị liệu tâm lí uy tín bạn bắt đầu tạo ra quá khứ tương ứng với ông ấy. Điều này xảy ra: nếu bạn đi tới người theo Freud bạn tạo ra quá khứ theo Freud, và nếu bạn đi tới người theo Jung, bạn tạo ra quá khứ theo Jung. Bây giờ đây là sự kiện nổi tiếng, rằng bệnh nhân bắt đầu tạo ra, tưởng tượng về quá khứ mà được nhà trị liệu mong đợi. Bệnh nhân theo Jung bắt đầu đi vào trong các kiếp quá khứ rất dễ dàng và bắt đầu mang ra những điều huyền bí lớn, bí truyền, sâu kín. Nó không bao giờ xảy ra cho bất kì bệnh nhân nào với Freud. Bệnh nhân theo Freud mang tới điều Freud mong đợi: dục tình, tưởng tượng dục, tưởng tượng dục kì lạ, loạn luân và đủ mọi loại vết thương dục. Chúng không bao giờ trồi lên bề mặt trong trị liệu tâm lí Jung. Bệnh nhân nguyên thuỷ bắt đầu mang tới la hét mà có thể không có bất kì thực tại nào.
Nhưng mọi người rất hay biết ơn: nếu bạn cho họ một ý tưởng, họ biết ơn bạn bằng việc hoàn thành nó. Thực ra bệnh nhân bắt đầu cảm thấy rất rất từ bi hướng tới người trị liệu – ông ấy làm việc vất vả thế, anh chàng đáng thương – cho nên sớm hay muộn bệnh nhân bắt đầu biết ơn. Bây giờ có hàng trăm phép trị liệu tâm lí ở phương Tây, và từng nhà trị liệu tâm lí đều trở nên được thuyết phục rằng ông ấy là đúng. Bệnh nhân của ông ấy lừa ông ấy. Và cùng bệnh nhân đó đi sang nhà trị liệu tâm lí khác và họ lừa cả người kia nữa. Các bệnh nhân đang chơi trò chơi lớn, và điều đó đang xảy ra một cách vô ý thức.
Tâm trí là bao la thế, bạn bao giờ cũng có thể chọn vài mảnh mà sẽ thoả mãn cho triết lí đặc biệt, cho tâm lí đặc biệt, cho liệu pháp đặc biệt. Người là lục địa bao la, người không là hiện tượng nhỏ. Nó có thể chứa nhiều Freud, nhiều Jung, nhiều Adler. Và bạn bao giờ cũng có thể chọn – có nhiều thứ trong bạn tới mức bạn bao giờ cũng có thể tìm ra cách chọn những mảnh nào đó mà khớp với liệu pháp bạn đang trải qua.
Phương Đông đã không tạo ra bất kì cái gì như chủ nghĩa cộng sản, và nó đã không tạo ra bất kì cái gì như phân tâm, bởi lí do nào đó. Lí do là ở chỗ nhà huyền bí không cố được tự do khỏi quá khứ, nhà huyền bí không cố được tự do khỏi cái gì đó trong tương lai. Nỗ lực của nhà huyền bí về tự do, điều ông ấy gọi là moksha, tự do toàn bộ, không liên quan gì tới cái không còn nữa, và không liên quan gì tới cái còn chưa có. Toàn thể quan tâm của ông ấy là khoảnh khắc này, khoảnh khắc trong như pha lê nhỏ bé này.
Và ở trong khoảnh khắc này là ở trong thiền.
Là hoàn toàn trong khoảnh khắc này là ở trong thiền.
Và khi thiền xảy ra bạn sẽ thấy hai cánh phát triển ra trong bạn: một cánh sẽ là yêu – Atisha gọi nó là từ bi – cánh kia sẽ là tự do. Và cả hai chúng sẽ bắt đầu phát triển cùng nhau. Điều này mang tới việc hoàn thành. Thế thì không có đắn đo, không có hối tiếc. Atisha là đúng; ông ấy nói:
Bây giờ, ngay cả khi ta chết, ta sẽ không hối tiếc.
Sự sống đã là việc hoàn thành. Ta đã biết điều huyền bí của nó. Ta đã yêu, ta đã sống trong tự do, ta đã biết mọi điều được cần để được mãn nguyện. Ta hoàn toàn được hoàn thành. Sự sống đã có kết quả. Sự sống đã không là việc phí hoài, nó đã là việc làm giầu thường xuyên, và ta đã nở hoa và hoa sen đã mở ra.
Chết với hoa sen bên trong của bạn nở đầy đủ, chết trong yêu, trong tự do, là bằng chứng rằng người ta đã biết sự sống, là bằng chứng rằng người ta đã thực sự sống. Mọi người khác chỉ đi qua những cử chỉ trống rỗng; họ không sống.
Từ “Sách về Trí huệ”, T.2, Ch.25
